"خاچاطور ابوویان"،  شاعر، نویسنده، آموزگار، روشنگر برجسته آزادیخواه و بنیانگذار ادبیات زندگی نه چندان طولانی آبوویان، کسی بود که ارمنی شرقی را به عنوان گویش جداگانه‌ای از ارمنی در اثر بزرگ خود، «زخم‌های ارمنستان» معرفی کرد.

وی در محله "کاناکر" ایروان به دنیا آمد و در سنین پایین وارد حوزه علمیه شد. او که از تحصیلات کلیسایی خسته شده بود، حوزه علمیه را ترک کرد و به تفلیس (تفلیس امروزی)، مرکز فکری ارامنه در قرن نوزدهم، سفر کرد تا وارد دانشکده نرسیسیان شود. پس از فارغ التحصیلی، او با فردریش پاروت، استاد اروپایی که به او کمک کرد وارد دانشگاه دورپات در استونی کنونی شود، دوست شد.

ابوویان در حالی که از ظلم و ستم قدرت‌های خارجی بر مردم آن رنج می‌برد و نگران فرهنگ فکری محدود جامعه ارمنی بود، به وطن خود بازگشت. او پربار نوشت و مسائل معاصر را از طریق انواع سبک های نوشتاری از جمله شعر، نثر و مقاله بررسی کرد.

او نه تنها به انتشار ایده های خود به خاطر خود علاقه مند بود، بلکه می خواست اطمینان حاصل کند که آثارش قابل خواندن و درک هستند. در نتیجه، او آثاری را به زبان عامیانه می‌نوشت و معتقد بود که نوشتن به زبان مخاطبش باعث می‌شود آثارش بیشتر خوانده شود، بیشتر درک شود و در نتیجه تأثیرگذارتر شود. این باعث شد که او اولین رمانی را که تا به حال به زبان ارمنی شرقی منتشر شده است، «زخم های ارمنستان» بنویسد. این رمان علاوه بر اهمیت زبانی اش، احساسات ناسیونالیستی را در میان ارامنه ای که تحت حکومت پارس و روسیه زندگی می کردند، برانگیخت.

متاسفانه هیچ کس نمی داند چه بر سر آبویان آمده است. او یک روز صبح زود از خانه خارج شد و دیگر برنگشت. ناپدید شدن او هرگز حل نشد. ابویان به زبان های روسی، آلمانی، فرانسوی و لاتین مسلط بود.

این روشنگر بزرگ و آموزگار خستگی ناپذیر و پرچمدار نوزائی سیاسی ـ فرهنگی تاریخ ملت ارمنی، سراسر پیکاری شد توفانی. پیکار بر ضد عقب ماندگی و ارتجاع قرون وسطائی. پیکار بر ضد رواج عقاید ارتجاعی. پیکار برای افشاندن بذر فرهنگ نو. در یک کلام زندگی او سراسر پیکاری شد برای دوری جستن از «کهنه، و نزدیکی به «نو». و این پیکار مقدس در همه عرصه‌ها، اعم از زندگی اجتماعی، آموزشی، روشنگری، زبان و ادبیات متجلی گردید.

"آبوویان" علاوه بر خلق شعر، نوول، رمان و درام، کتاب های درسی - تربیتی برای کودکان نیز تألیف کرده و در زمینه های گوناگون علمی - تحقیقی تلاش ها کرده است. وی که هنرمندی نابغه و انسانی پویا و جستجوگر بود تحقیقات دامنه داری در زمینه های هنر کلامی مردم انجام داده و چندین ژانر هنری جدید در ادبیات ارمنی ابداع کرده است.

وی پیوسته از سوی این اندیشه رهبری می شد که: «ادبیات نو، نه تنها با محتوای خود، بلکه باید با شکل و سبک خود نیز با توده های مردم مأنوس باشد و اندیشه های زیبایی شناسانه و زندگی مردم را باز تاباند.» آبوویان نخستین هنرمند اندیشمند تاریخ ادبیات ارمنستان است که در زندگی مردم، در آداب و سنن و فرهنگ آنها، شیوه زندگی آنها، مناسبات خانوادگی و قومی آنها، گفتگوها و درد دل‌های آنها، خلاصه در هر آن چیزی که به توده های مردم و زندگی آنها مربوط می شود، با گوش هائی فوق حساس و چشمانی تیزبین و کاوشگر، دقیق شد و همه این پدیده‌ها را با سبک و زبانی نو وارد ادبیات کرد.

نویسنده ارمنی که از میان مردم برخاسته بود، با نبوغ و خلاقیت ادبی خود، استوار و پا برجا به مردم وابسته بود. چرا که عقیده داشت تنها هنری می تواند هنر زنده و پویا باشد که با مردم بستگی داشته باشد. در آثار آبوویان اندیشه ها، رؤیاها، آرزوها، دردها، زخم ها و امیدهای مردم با بیان ناب هنری متجلی است. در واقع پیام اصلی خلاقیت هنری آبوویان و میراث او برای ادبیات ارمنی در این جمله خلاصه می شود: «با زبان مردم، از زندگی مردم، برای مردم.» آبوویان به معنای اصیل واژه زیبائی شناسی هنری بنیانگذار نثر هنری، نوول نگاری ارمنی، روایتگری ادبی، رمان نویسی و داستان نویسی برای کودکان است. او در درام نویسی نیز ذوق آزمائی کرده و یادگارهای ارزنده ای در زمینه های «سفرنامه نویسی»، «خاطره نویسی» و ضبط و ثبت فولکلور مردم به شیوه ای نو، به ارث نهاده است.

مشهورترین و یگانه ترین اثر آبوویان رمانی است که «زخم ارمنستان» نام دارد و نویسنده در مقدمه آن «بیانیه ادبیات نوین ارمنی» را نیز تدوین کرده است.

«زخم ارمنستان» با شکل و محتوای خود نخستین رمان و در عین حال نخستین رمان تاریخی در ادبیات ارمنی به شمار می آید. در این اثر وقایع تاریخی زندگی ملت ارمنی و سایر ملت های قفقازیه در ربع اول قرن نوزدهم، به تصویر کشیده شده است. «زخم ارمنستان» تجسم تاریخ، فولکلور، زخم ها و دردهای تاریخی مردم، آرزوها، آرمان های انساندوستانه و میهن پرستانه و جذبه و شور مبارزه ملت ارمنی در راه نوزائی اجتماعی - سیاسی - فرهنگی است.

"خاچاتور آبوویان"، که خلاقیت های هنری خود را در مکتب کلاسی­سیسم ارمنی آغاز کرده بود با آفریدن رمان «زخم ارمنستان» پایان دوران کلاسی­سیسم و پیروزی نهائی ادبیات پیشرو رمانتی سیستی را اعلام کرد و در پایان کار ادبی اش به سوی رئالیسم روی آورد. به دلیل آن که در «زخم ارمنستان» گرایش نیرومندی به سمت رئالیسم ادبی وجود دارد، برخی از منتقدین و محققین ارمنی این اثر را یک رمان رئالیستی قلمداد می کنند.

وی زندگی ادبی نسبتا کوتاهی داشت، اما در سایه نبوغ ذاتی اش در همین مدت کوتاه، شاهراه ادبیات نوین ارمنی را گشود، بنیان های اساسی پیشرفت آینده آن را پی ریزی کرد، اصول زیبایی شناسانه آن را تعیین کرد و زبان توده های مردم یعنی «آشخارهابار» را به زبان رسمی ادبی تبدیل کرد و پس از او شاعران و نویسندگان دیگر راه او را تکامل بخشیدند.

"آبوویان" از جمله هنرمندان و نویسندگانی است که آثارش هنگام حیات وی به چاپ نرسیدند و این هنرمند نابغه هیچگاه طعم تشویق و تحسین خوانندگان را نچشید.

ادبیات عاشق های ارمنی

"خاچاطور آبوویان"، پایه‌گذار ادبیات جدید ارمنی، که رمان معروف خود زخم‌های ارمنستان را مانند عاشق‌ها به گویش محلی ارامنه ایروان در نیمه اول قرن نوزدهم نگاشته، به هنر عاشق‌ها توجهی خاص داشت و به اعتراف خود در نگارش رمانش از هنر و زبان آنان الهام گرفته بود.

"آبوویان"، که تحصیل کرده اروپا بود و علاوه بر زبان قدیم ارمنی به زبان‌های فارسی، گرجی، روسی، آلمانی و فرانسه آشنایی کامل و به کار نویسندگی اشتغال داشت، در مقدمه رمانش با اشاره به مشکل اساسی خود در ایجاد ارتباط زبانی با عامه مردم، می‌نویسد:

«اغلب در کوچه و میدان می‌دیدم که مردم چه‌گونه هایل و مایل  (به معنی مجذوب و مبهوت) ایستاده و چنان به یک عاشقِ کور گوش می‌دهند و به او پول می‌دهند که آب از دهان‌شان سرازیر می‌شود. در مجلس عروسی هم کِی بدون ساز و آواز لقمه از گلوی کسی پایین می‌رفت… زیاد فکر کردم و یک روزی هم به خودم گفتم بیا دستور زبان و فن بلاغت و علم منطق خودت را تا کن بگذار کنار. تو هم یک عاشق شو. هرچه بادا باد. نگین خنجرت که نمی‌افتد، لوحِ زرّینت که زایل نمی‌شود. یک روزی هم می‌افتی می‌میری. کسی نمی‌گوید خدا او را بیامرزد».

از زمان نگارش رمان آبوویان بیش از ۱۵۰ سال می‌گذرد و زبان ادبی ارمنی در این مدت تغییر و تحول فراوانی کرده. با این حال، آن‌چه آبوویان در مقدمه رمانش آورده، گواه مستندی است بر این واقعیت که چه‌گونه زبان و فرهنگ عامیانه به شکلی زنده و پویا نقش سازنده و مؤثر خود را در تغییر و تحولات فرهنگی ایفاء می‌کند.

نویسندة مشهور ارمنی، خاچاطور آبویان (۱۸۴۸-۱۸۰۹)، که در حقیقت، مؤسس ادبیات و آموزش و پرورش نوین ارمنستان محسوب می شود، کتابهای متعددی به  رشته تحریر درآورده است از جمله:  «زخمهای ارمنستان» نخستین کتابی است که به زبان «آشخارابار» (زبان نوین ارمنی) نوشته شده و نیز کتاب «زبان مردمان» و چند کتاب دیگر.

خانة وی، جایی که نویسنده در سال ۱۸۰۹ در آن متولد شد، در سال ۱۹۳۸ بازسازی و به عنوان موزه آبویان نامگذاری شد.

در این موزه اشیاء و لوازم شخصی آبویان همراه عکسها، نوشتجات و کلیه مطالب متعلق به وی به نمایش درآمده است.  در این موزه کتب و اسناد در خور توجهی یافت می شود از جمله:  نخستین سند مکتوب (متعلق به سال ۱۲۰۶) دربارة منطقه کاناکر (Kanaker)، که زادگاه آبویان بوده است. نخستین ترجمه  ارمنی  انجیل متعلق به قرن ۵ میلادی،  کتاب  «صعود به قلة آرارات» که شرح  صعود آبویان به کوه ماسیس است.

شایان ذکر است که آبویان در سال ۱۸۲۹ به همراه  فردریخ پاروتی  (Parotie)، استاد دانشگاه دورباد (Dorbad) به قلعه کوه ماسیس (آرارات) صعود کرد که این حرکت  و آشنایی وی با پاروتی نقش سرنوشت سازی در زندگی آتی او داشت.

در هر حال مسئولین این موزه در طی ۵۰ سال که از تأسیس آن می گذرد، تمام تلاش خود را در جهت ابقاء و محافظت از خانه و لوازم شخصی و هرآنچه متعلق به آبویان است، نموده اند.

آدرس: محلة کاناکر شمارة ۵

منابع:

 https://auroraprize.com/en/khachatur-abovyan-author-and-intellectual

https://www.armeniapedia.org/wiki/Khachatur_Abovian